Τουριστική Διπλωματία: H συμβολή του Τουρισμού στην Ανάπτυξη Εξωτερικών Σχέσεων ήπιας ισχύος

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ:

Διεθνείς Σχέσεις – Νέα Τάξη Πραγμάτων

Διπλωματία – Νέες μορφές διπλωματίας

Τουρισμός ως παράγων διπλωματίας

Ήπια ισχύς – Έξυπνη ισχύς

Ευρωπαϊκό Πλαίσιο- ευρωπαϊκή εμπειρία στον τουρισμό

Πολυμερές πλαίσιο τουριστικής συνεργασίας

Νέες τάσεις διεθνώς στη σύγχρονη τουριστική πολιτική

Η Ελληνική Τουριστική πολιτική

Πολυμερείς περιφερειακές συνεργασίες στον τουρισμό

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο τουρισμός αποτελεί ένα σύνθετο οικονομικό, κοινωνικό και παγκόσμιο φαινόμενο με πολλαπλές διαστάσεις καθώς παρουσίασε ταχύτατη ανάπτυξη και χωρική εξάπλωση κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών και αναδείχθηκε σε μία από τις πλέον σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες διεθνώς. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO), έως το 2020 οι διεθνείς αφίξεις αναμένονται να ανέλθουν περίπου στo 1,6 δις, όπου το 1,2 δις θα είναι ενδοπεριφερειακές και γύρω στα 380 εκ. από μακρινούς προορισμούς.

Αξιοσημείωτο όμως είναι το γεγονός πως, παρ’ όλο που ο τουρισμός αποτελεί μια από τις δυναμικότερες παγκόσμιες βιομηχανίες, με σταθερή διαχρονική εξέλιξη, η ανάπτυξη της οποίας επηρεάζεται από τις διεθνείς οικονομικές και πολιτικές συγκυρίες και επηρεάζει τις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές οικονομίες, μέχρι σήμερα δεν αντιμετωπίστηκε ως εργαλείο παραγωγής πολιτικής ήπιας ισχύος αλλά μόνο ως οικονομικό-κοινωνικό εργαλείο.

Ο τουρισμός αποτελεί ένα δυναμικό μέσο γνωριμίας και κατανόησης του πολιτισμού και της ιστορία των χωρών, γεγονός που αναδεικνύει τη μεγάλη επιρροή που μπορεί να ασκήσει στη διαμόρφωση σχέσεων εμπιστοσύνης και κατανόησης μεταξύ των λαών.

Ζητούμενο είναι η τουριστική πολιτική στο μέλλον να μπορεί να συγκεράσει τα οικονομικά, πολιτικά, πολιτιστικά, πνευματικά και περιβαλλοντικά οφέλη με τους ανθρώπους, τους προορισμούς και τις χώρες υποδοχής με κύριο στόχο τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής και τη δημιουργία προοπτικής για ειρήνη και ευημερία. Παρ’ όλη όμως τη δυναμική του τουρισμού ως εργαλείου πολιτικής στην τουριστική βιβλιογραφία σπάνια συζητούνται οι πολιτικές πλευρές του τουρισμού και σπανιότατα στην ακαδημαϊκή έρευνα υπάρχουν συγγράμματα για τις πολιτικές διαστάσεις του τουρισμού. ( Διονυσοπούλου, 2012)

Σκοπός της παρούσας εισήγησης είναι η μελέτη του τουρισμού ως εργαλείου στην άσκηση εξωτερικών σχέσεων στο ευρύτερο πλαίσιο της ήπιας ισχύος και η ανάλυση της συμβολής του στη διαδικασία ενίσχυσης του ρόλου των ελληνικών τουριστικών περιφερειών στην άσκηση εξωτερικών συνεργασιών, αξιοποιώντας τη νησιωτική περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ως μελέτη περίπτωσης.

Στόχοι:

-Αξιοποίηση του τουρισμού ως πυλώνα στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας μας στο πλαίσιο της ήπιας ισχύος.

-Ανάδειξη και θεσμοθέτηση του όρου ‘τουριστική διπλωματία’ ως μια νέα μορφή διπλωματίας και δημιουργία του ‘τουριστικού ακόλουθου’.

-Ισχυροποίηση και θεσμική θωράκιση του ρόλου των ελληνικών περιφερειών στην άσκηση εξωτερικών συνεργασιών.

-Ανάλυση και εφαρμογή του τουρισμού ως εργαλείου ανάπτυξης περιφερειακών και διεθνών συνεργασιών.

Μελέτη περίπτωσης ( Case study)

Ως μελέτη περίπτωσης προτείνεται η περιφέρεια Ν.Αιγαίου, μια από τις πρώτες τουριστικές περιφέρειες της Ελλάδας που όμως λόγω της γεωπολιτικής της θέσης ( Ν.Α σύνορο της Ευρώπης, σταυροδρόμι 3 ηπείρων), αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις αλλά και κινδύνους.

Ο τουρισμός ως ο σημαντικότερος πυλώνας ανάπτυξης των νησιών της περιφέρειας Ν.Αιγαίου ( ΠΝΑ) πέρα από την κοινωνικό-οικονομική του διάσταση σε πολιτικό επίπεδο μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο στην άσκηση εξωτερικών συνεργασιών ήπιας ισχύος και στην οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης στο χώρο της Ν.Α. Μεσογείου αλλά και στο ευρύτερο διεθνές περιβάλλον.

Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ

Νέες μορφές διπλωματίας- Έξυπνη Ισχύς

Ολοένα και περισσότερο γίνεται αντιληπτό πως η εξωτερική πολιτική δεν αποτελεί πλέον αποκλειστικό προνόμιο ή και φορτίο του κράτους. Σύμφωνα με το Robert Cooper, βρετανό διπλωμάτη: Η σημαντικότερη ίσως αλλαγή (ιστορικά) στην εξωτερική πολιτική ήταν η ανακάλυψη της ειρήνης ως πολιτικού στόχου. (Cooper, 2004). Η υποταγή ενός εχθρού μέσω βομβαρδισμών είναι κάτι πολύ διαφορετικό από την ικανότητα να πείσεις άλλους να σ’ ακολουθήσουν. Ωστόσο ορισμένες σύγχρονες θεωρίες που καθορίζουν την ηγεσία ως συνώνυμη με την ήπια ισχύ της έλξης παραλείπουν μια άλλη πλευρά της πραγματικότητας. Στην πράξη, η αποτελεσματική ηγεσία χρειάζεται ένα μίγμα ήπιας και σκληρής ισχύος, που ο Joseph Nye αποκαλεί έξυπνη ισχύς.( Ντάλης, 2009)

Η διπλωματία αποτελεί το σημαντικότερο όπλο στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής. Τις τελευταίες δεκαετίες με αφετηρία τις ΗΠΑ και τον ευρύτερο αγγλοσαξονικό χώρο αναδεικνύεται η διάσταση νέων μορφών διπλωματίας που διαφοροποιούνται από την παραδοσιακή: πρόκειται για τη δημόσια διπλωματία όπως έχει επικρατήσει στα ελληνικά ο όρος public diplomacy, την οικονομική διπλωματία και την πολιτιστική διπλωματία και πολύ πρόσφατα κι άλλες μορφές όπως είναι η πράσινη διπλωματία, η διπλωματία της Κοινωνίας των Πολιτών, κα.

Όμως αυτό που παρατηρείται μέσα από μια συστηματική μελέτη της ελληνικής αλλά και της διεθνούς βιβλιογραφίας είναι πως μέχρι σήμερα, ενώ έχουν γραφτεί διατριβές, πονήματα, άρθρα για τη δημόσια, πολιτιστική και οικονομική, διπλωματία, δεν υπάρχει σαφής μορφοποίηση της έννοιας και του περιεχομένου της τουριστικής διπλωματίας ενώ ο τουρισμός αντιπροσωπεύει μια ζωτική δύναμη για την ειρήνη και έναν παράγοντα φιλίας και κατανόησης ανάμεσα στους λαούς ολόκληρου του κόσμου .

Σύμφωνα με το Καταστατικό Χάρτη του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού ( WTO) ο τουρισμός συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη, τη διεθνή κατανόηση, την ειρήνη, την ευημερία και τον παγκόσμιο σεβασμό και τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών για όλους χωρίς διάκριση φυλής, φύλου, γλώσσας και θρησκείας (WTO)

Ακόμα και στις νέες προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) οι οποίες καθορίστηκαν στο πλαίσιο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» προκειμένου να παραμείνει η Ευρώπη ο πρώτος τουριστικός προορισμός στον κόσμο, η Επιτροπή προτείνει ένα νέο πλαίσιο συντονισμένων τουριστικών δράσεων για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της ικανότητας αειφόρου ανάπτυξης του ευρωπαϊκού τουρισμού, ωστόσο δεν γίνεται καμία αναφορά για την αξιοποίηση του τουρισμού ως εργαλείου πολιτικής.

Αναμφισβήτητα, ο τουρισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια δραστηριότητα η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην περιφερειακή ανάπτυξη σε παγκόσμιο επίπεδο ( Τσάρτας & Λαγός, 2001), όμως πέραν της οικονομικής και κοινωνικής του διάστασης είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί και ως εργαλείο παραγωγής πολιτικής και ως μοχλός πίεσης , ειδικά από χώρες όπως είναι η Ελλάδα, καθώς αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παραγωγικές της δραστηριότητες.

Εδώ έγκειται και η πρωτοτυπία της πρότασης μου καθώς προσεγγίζει τον τουρισμό όχι μόνο ως αντικείμενο της οικονομίας αλλά και ως μηχανισμό παραγωγής πολιτικής ήπιας ισχύος, απ’ όπου θα αναδειχθούν νέα πεδία συνεργασιών μέσω του τουρισμού και νέοι συσχετισμοί περιφερειακών συνεργασιών που μπορούν να ενδυναμώσουν την διεθνή εικόνα της Ελλάδας και να δημιουργήσουν συμμαχίες σε χαμηλότερα επίπεδα διακυβέρνησης, όπως είναι οι περιφέρειες και οι δήμοι (low policy).

Η αξιοποίηση του τουρισμού ως εργαλείου παραγωγής πολιτικής μπορεί να αξιοποιηθεί από τις ελληνικές τουριστικές περιφέρειες για την ανάπτυξη διεθνών συνεργασιών ήπιας ισχύος. Όσο για τους τουριστικούς δήμους, η αξιοποίηση του τουρισμού ως εργαλείου πολιτικής μπορεί να υποστηρίξει μια ευρύτερη στρατηγική των δήμων στο πλαίσιο της διπλωματίας των πόλεων .

Θεωρία της ήπιας & έξυπνης ισχύος

Η συγκεκριμένη πρόταση βασίζεται σε θεωρητικό επίπεδο στη θεωρία της ήπιας – έξυπνης ισχύος, πατέρας της οποίας υπήρξε ο Αμερικανός καθηγητής, πολιτικός και συγγραφέας, Joseph Nye . Ο θεωρητικός της ήπιας- έξυπνης ισχύος, Joseph Nye από τις πρώτες του μελέτες επικέντρωσε την προσοχή του στη πολυσύνθετη πραγματικότητα του διεθνούς συστήματος και στη δυναμική που αναπτύσσουν νέοι δρώντες οργανισμοί ως παράγοντες συνδιαμόρφωσης των διεθνών εξελίξεων.( Nye, 2005)

Αντιμετωπίζοντας την εξωτερική πολιτική μιας χώρας ως μια πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη διαδικασία, θεωρεί πως ένα σωστό μίγμα μοχλών επιρροής από τη στρατιωτική ισχύ, τους οικονομικούς πόρους και το κοινωνικό κύρος, μπορεί να μεγιστοποιήσει τα οφέλη για κάθε κράτος, είτε αυτό είναι μια υπερδύναμη όπως είναι οι ΗΠΑ, είτε μια χώρα μέσου βεληνεκούς όπως η Γαλλία και ο Καναδάς, είτε μια μικρότερη χώρα, όπως το Βέλγιο, η Αυστρία και η Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστική η σχετική αναφορά του ίδιου του J.Nye στη δυνατότητα της Ελλάδας να ασκήσει πολιτική ήπιας ισχύος, διότι κατέχει τρομακτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους γείτονές της από άποψη ήπιας ισχύος.

Σύμφωνα πάντα με το J.Nye, η ήπια ισχύς στηρίζεται στην έλξη και βρίσκεται στην ικανότητα να διαμορφώνεις τις προτιμήσεις των άλλων. Βασίζεται κυρίως σε τρεις πηγές: στην κουλτούρα, στις πολιτικές αξίες της και στην εξωτερική της πολιτική. Κύριοι εκφραστές της σε κυβερνητικό επίπεδο είναι η διμερής και πολυμερής διπλωματία και η δημόσια διπλωματία. Εξ’ ορισμού η ήπια ισχύς σημαίνει να πείθεις τους άλλους να θέλουν τα ίδια αποτελέσματα που θέλεις και εσύ, και αυτό απαιτεί να καταλαβαίνεις πώς εκλαμβάνουν τα μηνύματα σου και να προσαρμόζεσαι ανάλογα. Ο τουρισμός συμβάλλει στην κατανόηση, τη διεθνή κατανόηση, την ειρήνη, την ευημερία και τον παγκόσμιο σεβασμό για αυτό και προτείνεται η αξιοποίηση του τουρισμού ως βασικού εργαλείου εφαρμογής ήπιας ισχύος καθώς παρέχει πολλαπλές δυνατότητες δράσεων και συνεργασιών.

ΝΕΟΙ ΔΡΩΝΤΕΣ

ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Ολοένα και περισσότερο γίνεται αντιληπτό πως το σύστημα άσκησης της εξωτερικής πολιτικής δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του κράτους με κύριο εκφραστή του το ΥΠΕΞ αλλά και άλλοι δρώντες οργανισμοί μπορούν να συμβάλλουν στην άριστη προάσπιση και προώθηση των εθνικών συμφερόντων. Η παραδοσιακή άσκηση εξωτερικής πολιτικής από ένα συγκεντρωτικό κράτος έχει αρχίσει να αμφισβητείται και αναδύονται νέοι δρώντες, όπως είναι π.χ η αυτοδιοίκηση, όπου μέσα από τις δράσεις τους οι δήμοι και οι περιφέρειες έχουν ξεκινήσει να ασκούν περιφερειακές συνεργασίες σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο και θα μπορούσαμε να πούμε πως ασκούν δράσεις εξωτερικής πολιτικής ήπιας ισχύος πάντα στο πλαίσιο των περιορισμένων αρμοδιοτήτων του Ν 3852/2010 (άρθρα 202, 203 του Καλλικράτη), όπου τους δίνεται η δυνατότητα για τη συμμετοχή ή σύσταση δικτύων και τη δυνατότητα συνεργασιών με φορείς της ημεδαπής και της αλλοδαπής.

Υπάρχουν δυο κομβικά ζητήματα που θα πρέπει να μελετηθούν και να αξιολογηθούν:

1) Αφενός, η εκ νέου οριοθέτηση του συγκεντρωτικού κράτους σε συνεργασία με την τοπική, περιφερειακή αυτοδιοίκηση ώστε να διεκδικεί συμμετοχή σε νευραλγικούς τομείς του κράτους, όπως είναι π.χ. η εξωτερική πολιτική, ένα πεδίο που παραδοσιακά θεωρείται από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως σήμερα αποκλειστικά κρατική αρμοδιότητα. Τα δεδομένα έχουν αλλάξει με τις εξελίξεις της διακυβέρνησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με πολλές αρμοδιότητες να επεκτείνονται και να διαφοροποιούνται σε σχέση με το κράτος, ακόμα όμως και σε περιφερειακό επίπεδο, καθώς πλέον η ελληνική αυτοδιοίκηση έχει τη δυνατότητα μιας συλλογικής εκπροσώπησης μέσω της Επιτροπής των Περιφερειών ( ΕτΠ) αλλά και άλλων οργάνων που δεν είναι καθόλου αμελητέα στο ευρωπαϊκό και διεθνές γίγνεσθαι. ( Στοφορόπουλος & Μακρυδημήτρης, 1997)

2)Αφετέρου, ως προς τα μέσα άσκησης της εξωτερικής πολιτικής στη χώρα μας πέραν της παραδοσιακής διπλωματίας που είναι κυρίαρχη, πρέπει να αξιολογηθεί κατά πόσο προωθούνται και αναπτύσσονται πλέον και νέες μορφές διπλωματίας, όπως είναι η δημόσια διπλωματία (public diplomacy), η οικονομική διπλωματία (μέσω της Γενική Γραμματέας Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων), η διπλωματία της ανθρωπιστικής βοήθειας (μέσω της ΥΔΑΣ), και η θρησκευτική και πολιτιστική διπλωματία (Γραμματεία Θρησκευτικής και Πολιτιστικής Διπλωματίας), η ενεργειακή διπλωματία και η αθλητική διπλωματία, χωρίς οι δυο τελευταίες να έχουν κάποια θεσμική έκφανση. (Ν 3566/2007: Κύρωση ως Κώδικα του Οργανισμού του Υπουργείου Εξωτερικών). Ζητούμενο λοιπόν είναι η αξιοποίηση κι άλλων τομέων, όπως είναι ο τουρισμός με την ανάπτυξη της ‘τουριστικής διπλωματίας’ και σαφώς με τη θεσμική θωράκιση του όρου και την ορθή χρήση του.

Είναι σαφές πως η παρούσα εισήγηση δεν αμφισβητεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Υπουργείου Εξωτερικών (ΥΠΕΞ) στη διαμόρφωση και στη σχεδίαση της στρατηγικής για τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής, (policy process) καθώς αποτελεί συνθήκη sine qua non.

Αυτό που τίθεται προς συζήτηση είναι η αξιοποίηση και η εμπλοκή κι άλλων φορέων, οργανισμών (όπως π.χ οι οργανισμοί ΤΑ) στην υλοποίηση αυτής της στρατηγικής καθώς και η αξιοποίηση νέων μέσων, όπως είναι ο τουρισμός στο πλαίσιο πολιτικών ήπιας ισχύος.

Τουρισμός- μια νέα μορφή της ελληνικής διπλωματίας;

Σε μικρές και μεσαίες χώρες όπως είναι η Ελλάδα, η αξιοποίηση των διπλωματικών ερεισμάτων, των διαπραγματευτικών πλεονεκτημάτων και συμμαχιών έχει μεγάλη σημασία. Άλλωστε, διαχρονικά, η διπλωματία έχει αποδειχθεί ότι υπήρξε ο βασικός μοχλός υπεράσπισης και προώθησης των εθνικών συμφερόντων. Στις νέες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο, η προώθηση και η αξιοποίηση νέων μορφών διπλωματίας είναι επιτακτική και απαιτείται η ανάλογη προσαρμογή των δομών άσκησης της εθνικής διπλωματίας .

Στην παρούσα εισήγηση θα εστιάσω στην αξιοποίηση του τουρισμού ως εργαλείου ανάπτυξης εξωτερικών συνεργασιών και σχέσεων, εισάγοντας τον όρο ‘τουριστική διπλωματία’, έναν όρο που όπως έχει πει στην εισαγωγή μου δεν έχει ακόμα εδραιωθεί ούτε ακαδημαϊκά, ούτε πολιτικά. Ίσως αποτελεί πρόκληση να τεκμηριωθεί και να θεσμοθετηθεί στην Ελλάδα, στη χώρα όπου γεννήθηκε η διπλωματία και η φιλοξενία.

Στην Ελλάδα ο τουρισμός αποτελεί πλέον μια διαχρονικά εξελισσόμενη δραστηριότητα και η εικόνα της χώρας μας στο διεθνές σύστημα έχει ταυτιστεί ως τουριστικός προορισμός για αυτό και η αξιοποίησή του ως εργαλείου παραγωγής πολιτικής και άσκησης διπλωματίας θα πρέπει να αποτελέσει σημαντική προτεραιότητα της ελληνικής διπλωματίας. Ο τουρισμός μπορεί να αποτελέσει το όχημα προκειμένου να προωθηθεί η εικόνα της χώρας μας αξιοποιώντας παράλληλα τη δημόσια , την οικονομική και την πολιτιστική διπλωματία.

H εξωτερική πολιτική της Ελλάδας πρέπει να αρχίσει να εγκαταλείπει τη λογική της καθαρά γεωπολιτικής θεώρησης και να υιοθετήσει και τη λογική της γεωοικονομίας. Θα πρέπει να ανακτήσει τη διεθνή της αξιοπιστία μέσα από μια σταθερή και συνεπής στρατηγική στην άσκηση της εξωτερικής της πολιτικής, όπου θα αξιοποιήσει και άλλους δρώντες , όπως είναι ελληνικές περιφέρειες και θα υιοθετήσει νέα εργαλεία , όπως είναι ο τουρισμός.

Η αξιοποίηση πολιτικών επιλογών ήπιας ισχύος και έξυπνης ισχύος από τις ελληνικές περιφέρειες μέσω της τουριστικής πολιτικής θα συμβάλουν αφενός στην ενδυνάμωση της διεθνούς εικόνας της Ελλάδας και αφετέρου στη σύσφιξη των σχέσεων και στενότερων συνεργασιών με τις γείτονες (τρίτες) χώρες. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να αναδειχθεί ο ρόλος των ελληνικών περιφερειών στην ανάπτυξη διεθνών συνεργασιών της χώρας μας, ως νέων δρώντων στην άσκηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής . Αυτό απαιτεί αφενός μια δομική αλλαγή στον τρόπο άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας που ασκείται κυρίως από το ΥΠΕΞ και αφετέρου μια νέα προσέγγιση της εξωτερικής πολιτικής με αλλαγή νοοτροπιών και κεκτημένων.

Για να υπάρξει η αξιοποίηση του τουρισμού ως εργαλείου ανάπτυξης διεθνών συνεργασιών ήπιας ισχύος θα πρέπει καταρχήν το ΥΠΕΞ να αναγνωρίσει το ρόλο του τουρισμού και στη συνέχεια να αναπτύξει ένα πλαίσιο δράσεων με το Υπουργείο Τουρισμού. Υπάρχουν πολλά πεδία και τομείς συνεργασίας. Το θεσμικό πλαίσιο είναι το πρώτο πεδίο όπου θα περιγράφονται με σαφήνεια οι τομείς συνεργασίας μεταξύ των δυο υπουργείων και των εποπτευόμενων οργανισμών τους. Ένα σημαντικό βήμα είναι η συμμετοχή του υπουργείου τουρισμού στο Εθνικό Συμβούλιο Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΣΕΠ).

Η δημιουργία ‘τουριστικών ακολούθων’ στη λογική των ακολούθων μορφωτικών υποθέσεων, αποτελεί μια σημαντική πρωτοβουλία για την αξιοποίηση του τουρισμού από το ΥΠΕΞ.. Μπορεί να δημιουργηθεί ειδικός κλάδος με εκπαίδευση από το Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης (ΕΚΔΔ), όπως γίνεται με τις άλλες μορφές ακολούθων, και να τοποθετούνται στις πρεσβείες και στα προξενεία μας με αρμοδιότητες στο πλαίσιο μιας ευρύτερης και εκσυγχρονισμένης στρατηγικής της εξωτερικής πολιτικής της χώρας μας όπου αξιοποιεί και τον τουρισμό.

Οι Γενικές Γραμματείες του ΥΠΕΞ θα πρέπει σε στενή συνεργασία με το ΓΓ του ΕΟΤ, να συνδιαμορφώσουν μια κοινή στρατηγική για την ανάπτυξη ενός θετικού κλίματος στο εξωτερικό για την προσέλκυση νέων επισκεπτών. Ακόμα και η στρατηγική για το άνοιγμα νέων αγορών θα πρέπει να συνεπικουρείται από το ΥΠΕΞ.

Η ελληνική ομογένεια που αποτελεί αριθμητικά άλλη μια Ελλάδα, αποτελεί μια δεξαμενή πολιτών που αφενός πρέπει να αξιοποιηθούν ως προς τη δημιουργία ισχυρών λόμπυ στο εξωτερικό και αφετέρου να αποτελέσουν μια νέα πηγή επισκεπτών στην Ελλάδα. Έχουμε ελληνόπουλα δεύτερης και τρίτης γενιάς που δεν μιλούν ούτε ελληνικά.

Σαφώς όλα αυτά προϋποθέτουν και μια νέα φιλοσοφία στην τουριστική πολιτική της χώρας μας όπου ο τουρισμός δεν θα αποτελεί μόνο την τουριστική μας βιομηχανία αλλά και το ‘βαρύ πυροβολικό μας’ ως διπλωματικό μέσο προς το ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον. Η Ελλάδα έχει χτίσει ένα brand name μέσα από τον τουρισμό, καλό λοιπόν είναι να κεφαλαιοποιηθεί και να αξιοποιηθεί κατάλληλα από το ΥΠΕΞ.

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Ν.ΑΙΓΑΙΟΥ: ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΧΕΣΕΩΝ ΗΠΙΑΣ ΙΣΧΥΟΣ

Μέχρι σήμερα όλοι θεωρούσαμε πως η εξωτερική πολιτική μιας χώρας αποτελεί αποκλειστική αρμοδιότητα της κυβερνητικής πολιτικής και μόνο. Αυτή η θεώρηση με τους σύγχρονους όρους και κανόνες άσκησης εξωτερικής πολιτικής καταρρίπτεται καθώς η εξωτερική πολιτική μιας χώρας χρειάζεται να είναι πολυδιάστατη/ πολυεπίπεδη στο πλαίσιο ενός επιτελικού και στρατηγικού κυβερνητικού σχεδιασμού.

Η πολιτικής της ήπιας ισχύος (low policy) και η ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων και από άλλους δρώντες οργανισμούς μπορεί να συμβάλλει προς τη θετική κατεύθυνση της άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Δρώντες οργανισμοί όπως είναι σήμερα οι νέες καλλικρατικές περιφέρειες και οι νέοι ισχυροί καλλικρατικοί δήμοι που καλούνται μέσα από το νέο τους ρόλο ως ισχυρά αυτοδιοικητικά κέντρα να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην άσκηση πολιτικής ήπιας ισχύος .

Δυναμική παρουσία της Περιφέρειας Ν.Αιγαίου στη ΝΑ Μεσόγειο και στο Διεθνές Περιβάλλον

Η Περιφέρεια Ν.Αιγαίου δεν θα πρέπει να είναι πλέον διεθνώς γνωστή μόνο ως ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός αλλά και ως ένας πολυδιάστατος προορισμός όπου ο τουρισμός αποτελεί μία από τις πολλές αναπτυξιακές του συνιστώσες. Μέλημα μας θα πρέπει να είναι η απελευθέρωση των τεράστιων αναξιοποίητων ως τώρα δυνατοτήτων της ΠΝΑ σε τομείς όπως είναι η ενέργεια, (ηλιακή, αιολική, κυματική), η δημιουργία ενός ασφαλούς επενδυτικού περιβάλλοντος, ο πράσινος και ποιοτικός τουρισμός σε συνδυασμό με τον ελληνικό πολιτισμό αλλά και η μεσογειακή διατροφή ως βασική συνιστώσα του πολιτισμού μας.

Στόχοι

-Η ενδυνάμωση της παρουσίας μας στα περιφερειακά και διεθνή forum/a με την αξιοποίηση του γεωγραφικού μας πλεονεκτήματος: Η Ελλάδα ως σταυροδρόμι 3 ηπείρων (Ευρώπη, Ασία, Αφρική).

–Η απελευθέρωση των τεράστιων αναξιοποίητων ως τώρα δυνατοτήτων μας σε όλα τα επίπεδα και η αξιοποίηση του τουρισμού μέσα από ένα πλέγμα πολιτικών και δράσεων μπορεί να αναδείξει την περιφέρεια ως ισχυρό παίχτη στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου

– Η αξιοποίηση ευρωπαϊκών πολιτικών/περιφερειακών συνεργασιών για τη δημιουργία πολιτικών ήπιας ισχύος.

Άξονες ανάπτυξης μιας νέας στρατηγικής στον τομέα των διεθνών συνεργασιών

Δημιουργία Μακροπεριφερειακής Στρατηγικής στη ΝΑ Μεσόγειο

Η αξιοποίηση ευρωπαϊκών πολιτικών περιφερειακών συνεργασιών, όπως είναι η Μακροπεριφερειακή Στρατηγική του Ιονίου – Αδριατικής μπορούν να δημιουργήσουν τα εργαλεία για την ανάπτυξη ισχυρών συνεργασιών στη Ν.Α. Μεσόγειο με τη δημιουργία μιας νέας Μακροπεριφερειακής Στρατηγικής.

Η ανάπτυξη μιας Μακροπεριφερειακής Στρατηγικής στο τόξο της ΝΑ Μεσογείου θα συμβάλει στη σύσφιξη των σχέσεων με τις γείτονες χώρες εξ’ Ανατολών, καθώς τα πεδία συνεργασίας όπως είναι ο τουρισμός, το περιβάλλον, η ενέργεια, οι μεταφορές, ο πολιτισμός, ο αθλητισμός, η συνεργασία της Κοινωνίας των Πολιτών (ΚτΠ) κα θα συμβάλουν στην ανάδειξη της ήπιας ισχύος και στο νέο ρόλο των αυτοδιοικήσεων και της ΚτΠ.

Οφέλη

Ισχυροποίηση του ρόλου των συμμετεχουσών περιφερειών στη ΕΕ

Καλύτερη αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων, στοχευμένες πολιτικές με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό

Αξιοποίηση των διευρωπαϊκών δικτύων ως προς τις μεταφορές

Συμβολή στην ανάπτυξη των νέων μορφών διπλωματίας ήπιας ισχύος

Περαιτέρω σύσφιξη των σχέσεων μας με τις γείτονες χώρες (ΤΜΧ) μέσα από την ανάπτυξη κοινών δράσεων (π.χ κοινά τουριστικά πακέτα με Τουρκία, δημιουργία cultural routes, ανάπτυξη οικονομικών συναλλαγών, προσπάθεια επίλυσης περιβαλλοντικών θεμάτων, όπου τα νησιά του Ν.Αιγαίου λόγω της κοινοτικής νομοθεσίας υλοποιούμε δράσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, ενώ η Τουρκία δεν το κάνει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μόλυνση των θαλάσσιων υδάτων, η διάβρωση των ακτών, η προστασία των αλιευμάτων, κα)

Δημιουργία ισχυρών δικτύων

Η συμμετοχή σε ευρωπαϊκά fora και διεθνείς οργανισμούς μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων μας και στη δημιουργία ενός θετικού κλίματος για την Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συνεργασία της ΠΝΑ με την περιφέρεια της Βαλένθια για την ανάληψη δράσεων στο πλαίσιο της μεταναστευτικής κρίσης στο πλαίσιο της Διάσκεψης των περιφερειακών παράκτιων περιοχών της ΕΕ( CRPM)

Άλλωστε, μέσω της Επιτροπής Νήσων της CRPM έχει δημιουργηθεί ένα ισχυρό lobby των νησιωτικών περιφερειών στο πλαίσιο της ΕΕ που- αν αξιοποιηθεί σωστά- θα συμβάλει στην ενδυνάμωση της φωνής των νησιωτικών περιφερειών της ΕΕ και θα ενισχύσει το διεκδικητικό τους πλαίσιο. Σίγουρα η ανάληψη της προεδρίας από τον νυν περιφερειάρχη Ν.Αιγαίου, Γιώργο Χατζημάρκο (2015-2016) αλλά και τον προκάτοχο του, τ. περιφερειάρχη, Ιωάννη Μαχαιρίδη ( 2014), ενδυναμώνει ακόμα περισσότερο τη συμμετοχή της περιφέρειας Ν.Αιγαίου σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η συμμετοχή και σε άλλα όργανα όπως είναι η Επιτροπή Περιφερειών (CoR), η Ευρωμεσογειακή Περιφερειακή Τοπική Συνέλευση (ARLEM) , το δίκτυο Islenet για τη Δια-Μεσογειακή συνεργασία των νησιωτικών περιοχών σε θέματα αειφόρου ανάπτυξης και την προώθηση του Συμφώνου των Νησιών (Pact of Islands), κλπ, αποτελούν σημαντικές πρωτοβουλίες και δημιουργούν ισχυρές συμμαχίες αρκεί να αξιοποιηθούν σωστά και με μια στρατηγική στόχευση.

Οικοδόμηση μιας ισχυρής ταυτότητας (brand name)

Ο Τουρισμός και ο Πολιτισμός, αποτελούν το βασικό δίπτυχο στην οικοδόμηση μιας ισχυρής «περιφερειακής» ανταγωνιστικής ταυτότητας (regional brand name) στο ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον. Η δυναμική ανάπτυξη του Πολιτισμού ως θεμέλιου λίθου για την ισχυροποίηση της ταυτότητας του Τουρισμού και η ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε νησιού μας στην Περιφέρεια Ν.Αιγαίου (φυσικό κάλλος, πολιτιστική κληρονομιά και ελληνική φιλοξενία, γαστρονομία, κα) πρέπει να είναι στο κέντρο της στρατηγικής μας για τον τουρισμό.

Ανάπτυξη διμερών /πολυμερών συνεργασιών:

Η σύναψη διμερών ή πολυμερών συνεργασιών με ευρωπαϊκές και διεθνείς περιφέρειες, οργανισμούς, κα, συμβάλλουν στην επίτευξη του στόχου. Η ΠΝΑ μέχρι σήμερα έχει προβεί στα εξής:

-Πρωτόκολλα συνεργασίας της ΠΝΑ με την Κρατική Διοίκηση της Ουκρανικής Περιφέρειας Khmelnytsk (2013), με την περιφέρεια των Βαλεαρίδων ( 2014), με περιφέρεια της Κίνας (2014),κα.

-Σύναψη διμερών ή πολυμερών συνεργασιών με άλλες χώρες ή περιφέρειες στο πλαίσιο της ανάπτυξης ανταλλαγών και προσέλκυσης επισκεπτών. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη συνεργασία με την Αυστρία, με την Τουρκία, Ισραήλ, κα

Δημιουργία θεσμών/ μηχανισμών /εργαλείων

Η ανάπτυξη μηχανισμών αλλά και πολιτικών που θα αναδείξουν τον τουρισμό ως ένα εργαλείο χάραξης και εφαρμογής πολιτικών στο πλαίσιο της ήπιας ισχύος, αποτελεί απαραίτητη συνθήκη.

Ενδεικτικά, αναφέρω τη δημιουργία των εξής:

– Λειτουργία Παρατηρητήριο Αειφόρου Τουρισμού (υπό την αιγίδα του WTO)

– Δημιουργία Φορέα Προώθησης Προορισμού (DMO)

– Θέσπιση του Θεσμού ‘Aegean Ambassador ’ ( AA)

– Ανάπτυξη Ευρωπαϊκών Πολιτιστικών Διαδρομών ( cultural routes) , όπως ο Δρόμος του Οδυσσέα, ο δρόμος των Φοινίκων, Ο δρόμος της Ελιάς, ο δρόμος του Απ. Παύλου, κα

Ακαδημαϊκή κοινότητα/ εκπαίδευση/Δια βίου Μάθηση

Η εκπαίδευση και η δια βίου μάθηση αποτελούν σημαντικά εργαλεία στην ενδυνάμωση του τουρισμού. Για το λόγο αυτό θα πρέπει στη Ρόδο, όπου φιλοξενήθηκε η πρώτη σχολή τουριστικών επαγγελμάτων (ΑΣΤΕΡ) το 1956, σήμερα, μισό αιώνα μετά, να συνεχίσουμε να διεκδικούμε μαχητικά τη δημιουργία της έδρας του Τουρισμού του πανεπιστημίου Αιγαίου.

Οι επιλογές του παρελθόντος θα πρέπει να θεραπευθούν και να αποκατασταθεί μια αδικία που συντελέστηκε στη Ρόδο. Επίσης, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού του τμήματος Μεσογειακών σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου θα πρέπει να εισαχθεί μια θεματική ενότητα με αντικείμενο ‘Διεθνείς συνεργασίες και τουρισμός’.

Εμβληματικές πολιτικές- Mega events

Η ανάπτυξη εμβληματικών πολιτικών μέσα από την ανάληψη μεγάλων γεγονότων συμβάλλουν στην ισχυροποίηση της ΠΝΑ και ενισχύουν την τουριστική ταυτότητα των νησιών μέσω των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της, όπως είναι η ιστορία, ο πολιτισμός, ο αθλητισμός, η γαστρονομία, κα.

Σαφώς για μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη των δράσεων της ΠΝΑ σε επίπεδο εξωτερικών σχέσεων και συνεργασιών, απαιτείται ένας Στρατηγικός Σχεδιασμός (ΣΣ) που θα κουμπώνει στον Εθνικό Στρατηγικό Σχεδιασμό ΣΣ τόσο του ΥΠΕΞ όσο και του Υπουργείου Τουρισμού και θα αποτελεί ένα ισχυρό πυλώνα άσκησης δράσεων στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Όμως για να συμβεί αυτό βασική προϋπόθεση είναι η αναγνώριση του ρόλου των περιφερειών στην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας και η αξιοποίηση τους από το ΥΠΕΞ. Και η αντίστοιχη ανάληψη συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων από τις περιφέρειες.

Οι ελληνικές περιφέρειες μπορούν να σηματοδοτήσουν μια νέα εποχή στην ελληνική πραγματικότητα , συνεπικουρώντας το έργο του ΥΠΕΞ , με την αξιοποίηση σημαντικών εργαλείων που διαθέτουν, όπως είναι ο τουρισμός.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι πολιτικές επιλογές και η ανάπτυξη των δράσεων που στοχεύουν όχι μόνο στην τουριστική ανάπτυξη των νησιών και στην προσέλκυση νέων επισκεπτών αλλά και στη σύσφιξη διμερών/πολυμερών σχέσεων μεταξύ όλων των επίπεδων διοίκησης (κράτος, περιφέρειες και δήμοι), αλλάζουν άρδην το ρόλο των περιφερειών και ενισχύουν το κύρος τους και τις δυνατότητες τους ως προς την άσκηση περιφερειακών πολιτικών.

Σίγουρα υπάρχουν πολλά που θα μπορούσαν να προταθούν για την ανάπτυξη πολιτικών ήπιας ισχύος από την περιφέρεια Ν.Αιγαίου με επίκεντρο τον τουρισμό. Όμως το ζητούμενο σε μια περίοδο όπου η χώρα μας προσπαθεί να ξαναβρεί το βηματισμό της τόσο στο εσωτερικό της όσο και στο εξωτερικό, οι περιφέρειες πρέπει να ανταποκριθούν στις σύγχρονες προκλήσεις και να απαντήσουν με νέες πολιτικές ήπιας ισχύος για μια ισχυρή παρουσία στα ευρωπαϊκά και διεθνή δρώμενα συμβάλλοντας και στην θετική εικόνα της χώρας μας «εντός και εκτός των τειχών».

Ο τουρισμός ως μια νέα μορφή διπλωματίας ανοίγει νέους ορίζοντες και νέες πολιτικές προοπτικές συνεργασίας και η ανάπτυξη νέων εργαλείων στο πλαίσιο των περιφερειακών συνεργασιών μπορεί να αποδειχθούν εξαιρετικά χρήσιμα στη σημερινή μετα-διπολική εποχή κατά την οποία το διεθνές σύστημα συνεχώς προσλαμβάνει χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες πολυπολικού συστήματος με συνεχείς ανακατατάξεις και με νέους παίχτες , όπως είναι οι περιφέρειες και όχι μόνο ( δήμοι, μη κυβερνητικοί οργανισμοί, κοινωνία των πολιτών, δίκτυα, ΜΜΕ, κα).

Το ΥΠΕΞ θα πρέπει αφενός να υιοθετήσει τον τουρισμό ως εργαλείο διπλωματίας και αφετέρου να αξιοποιήσει τις ελληνικές περιφέρειες με την εκχώρηση αρμοδιοτήτων που αφορούν σε ήπιες πολιτικές (low policy). Μια τέτοια πρωτοβουλία θα ενδυνάμωνε ακόμα περισσότερο το ρόλο των περιφερειών και θα δημιουργούσε νέους στρατηγικούς παίχτες στην ελληνική εξωτερική πολιτική.

Οι δυνατότητες της περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου αποδεικνύει πως μπορεί να αποτελέσει έναν σημαντικό στρατηγικό παίχτη στην περιοχή της ΝΑ Μεσογείου με όχημα τον τουρισμό. Υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και η διαχρονική εμπειρία στο τουριστικό προϊόν. Αυτό που απαιτείται είναι ένα θεσμικό πλαίσιο που να ενδυναμώνει και να επιτρέπει στις περιφέρειες να μπορούν να ασκούν δυναμικά περιφερειακές συνεργασίες μέσα από στοχευμένες πολιτικές ήπιας ισχύος προς όφελος των τοπικών κοινωνιών μέσα από τη σταθερότητα και την ασφάλεια.

Δημιουργία της Μακροπεριφέρειας Αιγαίου

Προτείνεται η θεσμική συνεργασία των δυο περιφερειών του Αιγαίου, Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, δυο περιφερειών με επιτελική και γεωστρατηγική θέση για την Ελλάδα αλλά και την ΕΕ, όπου μια στενότερη και οριζόντια συνεργασία θα απέδιδε ακόμα περισσότερους καρπούς.

Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ενοποίηση των δυο περιφερειών σε μια ισχυρή Περιφέρεια του Αιγαίου (η 12η), τη Μακροπεριφέρεια του Αιγαίου. Μια ισχυρή περιφέρεια με ένα ευρύ πεδίο αρμοδιοτήτων και δράσεων, που θα καταστεί ένας ισχυρός παίχτης στην άσκηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στη ΝΑ Μεσόγειο σε περιφερειακές πολιτικές ήπιας ισχύος

Η δημιουργία της Μακροπεριφέρειας του Αιγαίου αποτελεί μια πρωτοβουλία που θα αλλάξει άρδην τα δεδομένα λειτουργίας της περιφέρειας Αιγαίου, το πεδίο δράσης της και την ισχυροποίησή της στην ευρύτερη περιοχή. Αποτελεί σαφώς μια πρόταση που θα πρέπει να μελετηθεί ως προς τη λειτουργία της, την οργανωτική δομή της, τις αρμοδιότητές της αλλά και σε συνάρτηση με τους νησιωτικούς δήμους που θα πρέπει να αποτελούν ισχυρά κέντρα ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο. Είναι μια συζήτηση που θα πρέπει να εξετασθεί στο πλαίσιο της αναθεώρησης του Καλλικράτη .

Υπάρχουν πολλά πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα τα οποία δεν αποτελούν αντικείμενο συζήτησης αυτού του συνεδρίου, όμως κατατίθενται ως πολιτική πρόταση στο πλαίσιο της εισήγησης μου.

Είναι σημαντικό για όσους υπηρετούμε το χώρο της αυτοδιοίκησης, να δούμε τη λειτουργία των περιφερειών μέσα από ένα διευρυμένο πλαίσιο αρμοδιοτήτων , με επιτελικό ρόλο σε νευραλγικούς τομείς της ελληνικής κοινωνίας και σίγουρα ακόμα πιο σημαντικό να υπερβούμε τους εαυτούς μας και τις κοντόφθαλμες πολιτικές που εξυπηρετούν συγκεκριμένες σκοπιμότητες και να λειτουργήσουμε με το εμείς , ως συλλογικές οντότητες, με πολιτική ωριμότητα, όραμα και αυτοδιοικητική συνείδηση.

Θα ολοκληρώσω την εισήγηση μου με το γνωστό μότο ‘Act Global, speak local’, προτείνοντας μια στρατηγική της εξωτερικής μας πολιτικής που θα ενσωματώνει τον τουρισμό ως εργαλείο ανάπτυξης εξωτερικών σχέσεων και περιφερειακών συνεργασιών, όπου θα διεθνοποιείται συλλογικά το επίπεδο δράσης αλλά και θα διασφαλίζεται η ευθύνη για τη μετάβαση της σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο από την τοπική αυτοδιοίκηση με έμφαση στις περιφέρειες.

Το όραμα για τη δημιουργία ‘ισχυρών τοπικών κυβερνήσεων’ θα πρέπει να γίνει πράξη. Οι περιφέρειες θα πρέπει να αποκτήσουν νέα δυναμική, ισχυρή ταυτότητα και επιτελική λειτουργία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Βούλγαρης, Γιάννης, «Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση», Πόλις, Αθήνα, 2008.

-Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης, «Πολιτικό μάρκετινγκ, Λόμπυ και Διπλωματία», Ι.Σιδέρης, Αθήνα 1999

-Τζουμάκα, Ελένη, Πολιτιστική Διπλωματία, «Διεθνή Δεδομένα και Ελληνικές Προοπτικές, πρόλογος-εισαγωγή Γιάγκος Ανδρεάδης, Ι.Σιδέρης, Αθήνα 2005.

-Ντάλης, Σωτήρης, «Η Νέα Διεθνής Πραγματικότητα και η Ελλάδα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999

-Ντάλης, Σωτήρης, Διεθνείς Σχέσεις στη Μεταψυχροπολεμική Εποχή. Από τη γεωπολιτική στη Γεωοικονομία, (συνεπιμέλεια με Ν.Λιούση), Εκδ. Παπαζήσης, 1999

– Κουλουμπής, Θεόδωρος, Διεθνείς Σχέσεις- Εξουσία και Δικαιοσύνη, μετάφραση Νικηφ. Σταματάκης, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση 1995

– Γιάννης, Αλέξανδρος, Από το Εγώ στο Εμείς. Εξωτερική Πολιτική στην Εποχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της παγκοσμιοποίησης, Εκδ. Παπαζήση, 2009, ( σειρά Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική).

-Στοφορόπουλος, Θέμος, Μακρυδημήτρης, Αντώνης, Το Σύστημα της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής. Η Θεσμική Διάσταση, εκδ. ΕΚΕΜ και Ι.Σιδέρης, Αθήνα 1997

-Τσάρτας, Πάρις,, Ελληνική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικά, διερευνήσεις, προτάσεις, Κριτική, 2010

-Τσάρτας, Πάρις, Τουρίστες, ταξίδια, τόποι : Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον τουρισμό, Αθήνα , Εξάντας, 1996.

-Λύτρας, Περικλής, Παπαγεωργίου, Αθηνά, Ο τουρισμός που πληγώνει : Η αθέατη και δυσφημιστική, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2014.

-Μυλωνόπουλος ,Δ., Κοντουδάκη,Α., Επικοινωνιακή πολιτική στο δημόσιο τομέα τουρισμού Στρατηγικές και τεχνικές στα κράτη – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Επιμέλεια, Π. Μοίρα (ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΝΟΜΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ), Εκδ. 2011

-Παναγιώτα Διονυσοπούλου, Eυρωπαϊκή τουριστική πολιτική. Η δυνατότητα διαμόρφωσής της στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, Εκδόσεις Παπαζήση, 2012

– Nye, Joseph,S., Ήπια Ισχύς: Το Μέσο της Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, πρόλογος Θεόδωρος Κουλουμπής, Παπαζήσης, Αθήνα, 2005

-Lickorish, Leonard J., Carson L. Jenkins, «Μια εισαγωγή στον τουρισμό», μετάφραση Κατερίνα Κιτίδη, επιμέλεια σειράς Γεράσιμος Ζαχαράτος, Πάρις Τσάρτας, Κριτική, 2004, 1η έκδοση.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

-Nancy Snow and Phillip M.Taylor, «Public Diplomacy and Strategic Communications», Routledge Handbook of Public Diplomacy

– Cooper, Robert, «The Breaking of Nations: Order and Chaos in the Twenty-First Century», London: Atlantic Books 2004,

-James Pamment , «New Public Diplomacy in the 21st Century: A Comparative Study of Policy and Practice», Routledge New Diplomacy Studies) Hardcover, July 23, 2012 .

– Epitropoulos, Mike-Frank G., Issues on Tourism Policy, εκδ. Athens Institute for Education and Research, 2007

-Graham Allison and Nikolaidis, Kalypso, The Greek Paradox: Promise v performance, στο J. Nye, Greece and the Balkans: A moment of opportunity, MIT Press, 1997.

ΑΡΘΡΑ/ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

– Assumpció Huertas, «Public relations and tourism: Fighting for the role of public relations in tourism»,

– Ντάλης, Σωτήρης , Η Ήπια –Έξυπνη Ισχύς επανακαθορίζει την έννοια της ηγεσίας στη διεθνή πολιτική», Δελτίο Ανάλυσης Επιστημονικού Κέντρου Ανάλυσης και Σχεδιασμού- ΥΠΕΞ, Νο 46, Μάρτιος 2009.

– Μυλωνόπουλος, Δημήτρης & Κανάκη, Γεωργία- Άννα, Το θεσμικό πλαίσιο της άσκησης τουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα και στη Σουηδία, Κριτική θεώρηση, Τουριστικά Θέματα, , Τευχ. 7

-Τσάρτας Πάρις, Λαγός Δημήτρης, Η Ελληνική Τουριστική Πολιτική μπροστά στις διεθνείς εξελίξεις. Εισήγηση σε διεθνές συνέδριο του ΤΕΕ – Καβάλα 20-23/09/01

-Βαγιονή Ν., Καφούρο Β., Τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο. Μια συγκριτική ανάλυση, ΚΕΠΕ, 2007

-Global Code of Ethics for Tourism , http://ethics.untwo.org

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ